Slaap zacht kinderen van Europa, de hel op Lesbos gaat door

Al maanden voltrekt zich in de Griekse vluchtelingenkampen een humanitaire ramp. Ze zijn overvol en vies. Dat waren ze altijd al, maar door de coronacrisis komt er nu een extra gevaar bij: de verspreiding van het virus, met talloze zieken als gevolg. Nederlandse burgers en sommige politieke partijen pleiten al lange tijd voor de opvang van minstens 500 vluchtelingenkinderen, maar regeringspartij VVD weigert. 

Recentelijk is er wel een toezegging gedaan om 100 kwetsbaren op te vangen, maar op voorwaarde dat anderen – als ware zij simpelweg cijfers en geen mensen van vlees en bloed – van het jaarlijks aantal vluchtelingen dat Nederland opneemt, afgaan. Jurist en programmamaker Sahar Shirzad pleit voor opname en humaniteit, maar schrijft ook over hoe wrang het is dat ze als een soort kunstproject moet opdraven als voormalige vluchteling om dat te kunnen doen. Om als “geslaagde” vluchteling te “bewijzen” dat mensen die in gruwelijke omstandigheden leven, het waard zijn om toe te laten.

De 'goed gelukte vluchteling' als kunstinstallatie

Het is september 2020 en het vluchtelingenkamp Moria is afgebrand. In Park Transwijk, Utrecht, vindt ‘Evacueer Moria nu’ plaats, waar ik zal spreken over de humanitaire ramp met een oproep naar de politiek om nu actie te nemen. 

Eenmaal op het podium gebeurt er iets wat ik niet eerder heb ervaren. Het podium zelf is mij niet vreemd, ik sta vanuit mijn werk wel vaker voor publiek. Toch krijg ik nu het gevoel dat ik geen spreker, maar een kunstinstallatie ben. Ik begin en vraag het publiek: 'Vinden jullie mij mens genoeg?' Met een voorzichtige ja en geknik hier en daar vervolg ik door nog harder te roepen: 'Ik zeg; vinden jullie mij mens genoeg?!' Deze keer wordt er massaal ‘ja!’ geroepen. Ik vervolg mijn speech met hoe ik mij boos maak als oprichter van de refugee millennials en als juriste over de onmenselijke situatie in Moria. Tegen het einde van de speech stel ik mezelf voorbij mijn werk voor en vervolg: ‘Ik ben Sahar Shirzad. Een voormalig-vluchteling en uiteraard zoveel meer dan dat. Maar ik wil hier vandaag symbool staan. Symbool voor de vluchteling die wél de kansen heeft gekregen om te bloeien. Ik ben in 1998 als zevenjarige Afghaanse hier gekomen met mijn familie. Sinds 1998 is er nog steeds geen vrede in mijn land. Maar Afghanistan is wel veilig verklaard, tegen alle internationale adviezen in. De Sahars die nu binnenkomen in plaats van in 1998 hebben met één verschil te maken, en dat is niet het verschil van vrede en veiligheid. Die hebben te maken met het verschil in beleid. Beleid dat is blijven verharden, dat inhumaner is geworden. “De vluchteling” is ondertussen geen persoon meer, maar een kneedbaar fenomeen in discussies die polarisatie in de hand werken. Dus als ik u vraag waarom ik mens genoeg ben en zij niet? Waarom leef ik een menswaardig bestaan hier en de Sahars die nu vastzitten in Moria niet? Dan is het antwoord: ‘Politieke Onwil.' 

Voor ik het weet roepen alle 600 aanwezigen in koor: 'Ik schaam mij als Nederlander!' en 'ik schaam mij als European!'

Ik stap van het podium af en haast mij naar Amsterdam om live bij De Nieuwe Maan aan te schuiven en te spreken over het evacueren van Moria. Voordat ik de auto in ga word ik opzij getrokken door de NOS en krijg de vraag waarom ik zojuist heb geroepen 'ben ik mens genoeg' en 'ik schaam mij als Nederlander'. Ik hoor mijzelf op automatische piloot het opnemen voor de slachtoffers in Moria. 45 minuten later zit ik bij de visagist stiekem korte ademhalingsoefeningen te doen. Het is mijn eerste keer op tv en ik ben behoorlijk zenuwachtig. Er dwarrelen allerlei vragen door mijn hoofd: gaan ze mij als de zielige vluchteling framen? Zal ik de presentator corrigeren als hij ‘de vluchteling’ zegt en niet 'voormalig' vluchteling? Wat wilde ik ook alweer zeggen? Oja, humanitaire ramp, dit is een humanitaire ramp! Voor ik het weet zit ik in de studio. Er wordt afgeteld en we zijn live. De presentator begint met mijn eigen vraag aan mij te stellen (en plots realiseer ik me hoe irritant ik mijn zelfbedachte vraag vind): 'Waarom vroeg je of je mens genoeg bent?' Ik herhaal het riedeltje over kansen en ongelijkheid tussen de vluchteling toen en nu waarop hij vervolgt met 'Dus je bedoelt: ben ik het waard?' Ik beaam dit en benoem hoe schrijnend het is dat welk mens dan ook zich dit zou moeten afvragen wanneer het gaat om het recht op een menswaardig bestaan. De jongeman tegenover mij wordt vervolgens betiteld als een 'Irakees vluchteling' terwijl hij al jaren in het bezit is van een Nederlandse paspoort en bestuurskunde studeert (hij heeft schijnbaar niet zoals ik drie keer bij de redactie benadrukt met zijn beroep geïntroduceerd te worden en niet als 'de vluchteling'). We beginnen te kissebissen over de aantallen en het zogeheten 'aanzuigeffect' en voor ik het weet zijn we klaar. Achteraf besef ik dat hiermee twee voormalig-vluchtelingen tegenover elkaar zijn gezet om te discussiëren over meer of minder vluchtelingen. Ik ben misselijk, maar de redactie heeft gekregen wat zij wilde. 

Een week later in een gesprek met mijn geliefde vraagt hij wat ik wilde bereiken met de vraag of ik mens genoeg ben. Ik word kwaad omdat ik vind dat ik duidelijk genoeg ben geweest tijdens het publiekelijke Moria-debacle. Ik had geen zin om de vluchteling met een dankbaar succesverhaal te zijn. Dan bezinkt het en barst ik in huilen uit. 

Ik had mijzelf als een soort kunstinstallatie neergezet. Voor de zoveelste keer ontmenselijkte ik mezelf om aan de Nederlandse samenleving te bewijzen: kijk eens hoe goed gelukt ik ben! Een gepolijste, geïntegreerde, vluchteling die het waard is om hier te zijn. Terwijl het niet uit zou moeten maken of je een succesverhaal bent. Al ben je kwetsbaar (of beter gezegd kwetsbaar gemaakt door het continu moeten doorbreken van discriminatie en institutionele tegenslagen) en slaag je er niet in een perfecte burger te zijn, je bent het nog steeds waard en hebt het recht op een menswaardig bestaan want: je bent. Ook wanneer je een vluchtelingenachtergrond hebt, heb je recht op een blue monday – of honderd. De dankbaarheid voor de waarde van mijn leven die ik voel wanneer ik lees over de jonge vrouwen in Afghanistan of de gevangen Afghanen in Moria is groot en tegelijkertijd wil, nee mág ik mijn pijn niet relativeren. 

Moria op instagram
Ondertussen is Moria 2.0 opgebouwd. De slachtoffers documenteren alles zelf en delen op het Instagram-account Now You see me Moria hoe het eraan toe gaat. Ze moeten wel, journalisten worden pertinent weggehouden. Zelfs hulpverleners wordt het bijna onmogelijk gemaakt om het terrein te betreden. Op dit account zie je onbehandelde brandwonden, maanden na de brand. Vliegenplagen die gezinstenten binnendringen, geïmproviseerde scholen met de slachtoffers zelf als docenten voor taalles, ouderen van over de zeventig en kleine kinderen die zich douchen in de koude herfst-zee. Na de brand bivakkeerden ze een week langs een snelweg, tot zich een alternatief voordeed: een douche- en wc-loos kamp, dat op alle manieren nog slechter is dan het kamp van vóór de brand. Gezinnen delen een tent, alleenstaande mannen slapen in groepen van honderdvijftig bij elkaar, terwijl het coronavirus overal huishoudt. Ondertussen zijn de wachttijden voor het starten van een asielprocedure in plaats van de beloofde 25 dagen na aankomst (zoals ooit opgenomen in de Turkijedeal) opgelopen tot “jarenlang”. En terwijl zij wachten verandert de herfst hun bij elkaar geraapte huizen in een modderpoel.

Welke linkse partij durft kleur te bekennen?

De meeste Nederlandse ‘Stop Moria’-activisten die ik ontmoet zijn voormalige vrijwilligers of bezoekers van het eiland Lesbos. In het weekend van 15 november stonden ze met een 24 uurse tentendemonstratie en 24 uur aan regen in verschillende steden om aandacht te vragen voor de vreselijke omstandigheden in Moria. Ze zeggen nooit meer te kunnen ontzien waar zij getuige van zijn geweest op het eiland. Van suïcidale kinderen tot aan jongemannen die worden uitgebuit als sekswerkers. 

Ondertussen bevindt zich in het politieke-arena al jaren een rechts VVD-mantra dat luidt: ‘Minder, minder vluchtelingen.’ De linkse oppositie is tegelijkertijd druk met andere zaken: punten scoren over hun ‘meest diverse’ verkiezingslijsten 2021, de verkiezingen in de VS. 

Tijdens een debat, georganiseerd door Pakhuis de Zwijger in samenwerking met comité 21 maart, bevraag ik Niels van den Berge (Tweede Kamerlid namens GroenLinks) wat hij eraan gaat doen om vluchtelingen niet nog kwetsbaarder te maken dan ze al zijn gemaakt, en te voorkomen dat vluchtelingen niet als groep worden gezien, maar als individu. Ofwel te voorkomen dat ze onder groepsprocedures vallen en collectief worden teruggestuurd zoals in het geval van Afghanen. Van den Berge klopte zich op de borst vanwege zijn betrokkenheid: hij heeft zelf in vluchtelingenkampen gewerkt en zegt daarom altijd mensen te zien en niet groepen. Ook heeft hij meegewerkt aan een generaal pardon voor bache-bazi slachtoffers (jongemannen uit Afghanistan die slachtoffer zijn van gevangenschap en seks misbruik) Deze generaal pardonregelingen lijken humaan omdat ze kwetsbaren helpen aan een uitzondering op de harde regel en red een klein percentage. Alleen: deze pardonregelingen dragen bij aan een systeem van groepsbehandeling waarbij je als individu uit een vermeend veilig land zonder pardon wordt teruggestuurd. Ze vormen uitzonderingen op regels van te lange asielprocedures en discriminatie op basis van nationaliteit. Van den Berge heeft geen antwoord op mijn vraag. Hij sluit af met de “louterende” woorden: ‘In mijn ideale wereld zouden we iedereen hier opvangen en zouden er geen grenzen zijn maar dit is niet de realiteit, we hebben beperkte ruimte’. Hoorde ik daar nou GroenLinks praten, of de VVD? Met de verkiezingen in aantocht staat Van den Berge wederom op een verkiesbare plek. Hij zal binnen het linkse speelveld mijn hoop moeten voorstellen voor een humaner asielbeleid, maar als voormalig vluchteling voel ik mij allerminst vertegenwoordigd door hem. Nee, dan de PvdA. Het was voormalig PvdA-leider Diederik Samsom die keihard had gepleit voor de Turkije Deal en heel Europa meekreeg. Hij was zelfs de bedenker achter de formule van deze afspraken. De partij is nu opvallend stil over de erfenissen daarvan, waaronder Moria. Ook niet nu is gebleken dat die deal faliekant is mislukt en Nederland nota bene zelf een van de landen is die hun verantwoordelijkheid ontlopen. 

De eindsom? Meer dan 50.000 Nederlanders tekenden een petitie om méér dan de 100 ruilvluchtelingen op te nemen. Maar zelfs die schrale beloofde 100 zijn tot op de dag van vandaag niet in Nederland aangekomen. Tot zover de inzet van het kabinet. 

 Conflict in de Afghaan in Europa

De inhumane manier waarop vluchtelingen behandeld worden, levert een schuld op die Europa in mijn levensloop niet zal kunnen aflossen. Recente rapporten van de Europese Raad van Vluchtelingen tonen dat Afghanistan duidelijk onveilig is. En toch worden mensenlevens dagelijks afgekocht en teruggezonden door Europa zelf. In lijn met de recente IS terreuraanslagen in Europa werd ook de universiteit van Kabul getroffen met daarbij de meeste en jongste doden van alle IS aanslagen deze maand. Nederlandse politici hebben hun spijt enkel laten horen voor de Europese levens en het extreem-rechts front heeft extra reden om islamofobie een boost te geven. Met als gevolg strengere asielregels voor vluchtelingen uit Islamitische landen zoals Afghanistan die de jongste populatie op de wereld hebben en ook de jongste slachtoffers die de hoop horen te zijn van de wederopbouw. Het nieuwe EU-migratiepact, dat in reactie op de brand tot stand is gekomen, had even een sprankel van hoop gecreëerd voor het veranderen van een inhumaan asielbeleid, maar niks is minder waar. Het opnemen en herverdelen van vluchtelingen blijft vrijblijvend en de asielprocedures worden nog steeds bij de landen van aankomst (Italië en Griekenland) gelegd. De omstandigheden op de eilanden wil de Europese Unie in de vorm van een Taskforce verbeteren. Binnen vijf dagen moet besloten worden over mogelijke vervolgprocedures, in combinatie met strenger terugzendbeleid voor personen uit ‘veilige’ landen. 

Ergo: de hel op Lesbos zal doorgaan. Nu, maanden na mijn speech in Utrecht is één ding nog steeds duidelijk: Europa geeft niet om alle mensen, Europa geeft om Europeanen. Als Europese burger schaam ik me hier diep voor.